Osmanlı târihinde pâdişâhların annelerine vâlide sultan denirdi. Yâni sultanın annesi. Oğullarının pâdişâhlığını görmeden vefât edenleri çoktur. Valide sultanların en büyük husûsiyetlerinden birisi çok hayır ve hasenâtta bulunmaları idi.
Vâlide sultanlar; câmi, medrese, çeşme, mescid, hastahâne, imâret, aşevi gibi müesseseler yaptırmışlardır. Kendilerinden sonra geriye zengin vakıflar bırakmışlardır. Bugün hâlâ devam edenleri vardır. Vâlide Sultan câmileri 120'den fazla olup bâzıları şunlardır:
• Üsküdâr'da, Sultan İkinci Selim Han'ın hanımı ve Sultan Üçüncü Murâd Han'ın vâlidesi Nûrbânû Vâlide Sultan tarafından yaptırılan Atîk Vâlide Câmii ve külliyesi (1583),
• Üsküdar'da, Sultan Birinci Ahmed Han'ın hanımı ve Dördüncü Murâd Han'ın annesi Mahpeyker Kösem Vâlide Sultan tarafından yaptırılan Çinili Câmi ve külliyesi, (1640),
• İstanbul'da, Eminönü'nde, Sultan Dördüncü Mehmed Han'ın annesi Vâlide Hatîce Turhan Sultan tarafından yaptırılan Yeni Câmi, (1663)
• Üsküdar'da, Sultan İkinci Mustafa Han ve Sultan Üçüncü Ahmed Han'ın anneleri Gülnûş Emetullah Vâlide Sultan tarafından yaptırılan Yeni Vâlide Câmii, (1710)
• Sultan Abdülmecîd Han'ın annesi Bezmiâlem Vâlide Sultan tarafından yaptırılan Dolmabahçe Câmii, (1855)
• Sultan Abdülazîz Han'ın annesi Pertevniyâl Vâlide Sultan tarafından yaptırılan Aksaray Vâlide Câmii. (1871)
• Hasekî Külliyesi, Haseki Hürrem Sultan tarafından 1551'de Mîmâr Sinan'a yaptırıldı. Câmi, medrese, sıbyan mektebi, imâret, dârüşşifâ ve çeşme yapılarından oluşmaktadır. Vâlide Sultan ünvânını almadan yaptırmıştı.
Osmanlı târihinde vâlide sultan olmuş ilk pâdişâh anası, Fatih Sultan Mehmed Han'ın hanımı ve Sultan İkinci Bâyezîd Han'ın annesi Gülbahar Hâtun'dur.
Son vâlide sultan ise, 1876'da pâdişâhlık yapan Sultan Beşinci Murad'ın annesi Şevkefzâ Kadın'dır. Vâlide sultanların, bulundukları makâm ve mevkî itibâriyle kimseye hoş görünmeye ihtiyaçları yoktu. Zâten devletin en imtiyâzlı makamında yâni pâdişâh analığı makâmında idiler.
Fakat onlar bu imtiyâzlı durumlarını hayır ve hasenâtta yarışmakta kullandılar. Bugün bazı araştırmacılar, hakkında çok ağır ithâmlarda bulundukları Kösem Sultan'ın hayır ve hasenâtından bahsetmezler. Osmanlı târihleri, -meselâ Naîmâ onun, fakirlere yardımını, parasızları evlendirmesini, hastaların bakımını, borç yüzünden hapse düşenlerin borçlarını ödediğini kaydetmektedir. Kösem Vâlide Sultan hakkında "vâlide-i şehîde" ta'biri dahi kullanılmıştır.
Fazilet Takvimi (28 Temmuz 2005)